دومین همایش سالانه «کلک خیال‌انگیز» در فرهنگستان هنر، به مناسبت روز جهانی صنایع دستی، میزبان گردهمایی با شکوهی از پیشکسوتان و فعالان هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران بود. در این رویداد، ۱۲ هنرمند برجسته مورد تجلیل قرار گرفتند و از طرح راهبردی بلندپروازانه‌ای با عنوان «هنر پل می‌سازد» رونمایی شد که با هدف ارتقاء دیپلماسی فرهنگی و احیای جایگاه تمدنی ایران در جهان تدوین شده است.
گنجینه‌ای به نام صنایع دستی: تاریخ و تنوع بی‌نظیر
مهدی مکی‌نژاد، دبیر علمی همایش، با اشاره به سابقه چندهزار ساله ایران در حوزه هنرهای ملی و محلی، کشورمان را یکی از پنج تمدن بزرگ جهان از نظر تنوع بی‌نظیر در هنرهای سنتی و صنایع دستی دانست. او تصریح کرد که ایران با بیش از ۳۰۰ رشته هنری دستی و داشتن تقریباً ۲۵ درصد از شهرها و روستاهای ثبت جهانی شده در این زمینه، جایگاهی منحصر به فرد در عرصه جهانی دارد. فرهنگستان هنر نیز، بر اساس اهداف اساسنامه‌ای خود که حفظ و توسعه هنرهای ملی و محلی است، نقش حمایتی از صدها هنرمند برجسته کشور را که بیش از ۵۰ سال به این فعالیت مشغول هستند، ایفا می‌کند.
«هنر پل می‌سازد»: دیپلماسی فرهنگی نوین ایران
عبدالرحیم فیروززاده، مدیر روابط‌عمومی و امور بین‌الملل فرهنگستان هنر، از طرح جدید و مهم «هنر پل می‌سازد» رونمایی کرد. این طرح ریشه در هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران دارد و پاسخی است به مطالعاتی که نشان می‌دهند اقدامات بین‌المللی گذشته در این حوزه کم‌اثر و ضعیف بوده‌اند. فیروززاده معتقد است عدم ارجاع به فرهیختگان و پژوهشگران برجسته هنر، مانع از رشد واقعی هنر شده و شرایطی را ایجاد کرده که طرح‌های بزرگ اقتصادی جهانی بدون ارجاع به فرهنگ و هنر، نه معنا دارند و نه پایدارند.
وی افزود: «طرح جاده ابریشم که از سوی دولت چین مطرح شد، متأسفانه به دلیل شرایط پرآشوب و فاصله میان مردمان، نتوانست به خوبی پیوندهای فرهنگی و هنری دیرینه را احیا کند.» فرهنگستان هنر ایران با تکیه بر ظرفیت‌های فراوان هنر ایرانی، به زودی طرحی را به دولت ارائه خواهد کرد که با یک مدل معناساز، متقن و منظم، شبکه‌ای از ارتباطات میان هنرمندان کشورهای هدف را ایجاد می‌کند. این طرح با ایجاد دبیرخانه‌ای مشترک و دائمی و مدیریت رویدادهای هنری بزرگ، علاوه بر حفظ و بسط هنر ایرانی، راه‌های توسعه اقتصاد هنر، تبادل آثار، شناخت ملت‌ها از یکدیگر و تقویت دیپلماسی کشور را فراهم خواهد آورد.
در این طرح، فرهنگستان هنر به دنبال اثبات این نکته است که هنر دیگر ابزار دیپلماسی نیست، بلکه خود یک قدرت مستقل است. همچنین، این طرح بستر صلح‌دوستی و پیوند عمیق گذشته میان فرهنگ‌ها و تمدن‌های دیرین را مجدداً فراهم کرده و با حذف مرزها، جهانی فراخ با فرهنگ و هنر ایرانی از نو به شکلی منظم و برنامه‌ریزی شده پیوند خواهد خورد و ایران جایگاه دیرین خود را در این مسیر تاریخی احیا خواهد کرد. این کلان طرح راهبردی به دنبال شناخت و تبادل حکمت هنر، ایجاد شبکه پایدار از نهادها و جوامع هنری، حمایت مؤثر از هنرمندان ایرانی و تعمیق شناخت میان ملت‌ها و گفتگوی تمدن‌هاست.
صنایع دستی: صنعتی کیمیاگرانه و شاعرانه
سیدمحمد بهشتی، عضو پیوسته فرهنگستان هنر، در سخنرانی خود به تعریف عمیق‌تری از صنایع دستی پرداخت. او با طرح پرسش «صنایع دستی چیست؟» بیان کرد که در گذشته ما به خوبی ماهیت این هنرها را درک می‌کردیم، اما امروزه با وجود اطلاعات فراوان و رشته‌های دانشگاهی، از درک عمیق آن فاصله گرفته‌ایم.
بهشتی تأکید کرد که صنایع دستی، صنعتِ پیش از انقلاب صنعتی است. وی با اشاره به اینکه ایران پیش از انقلاب صنعتی یکی از صنعتی‌ترین کشورهای جهان بود، به محوطه تاریخی اریسمان میان کاشان و نطنز اشاره کرد که ۶۲۰۰ تا ۴۲۰۰ سال پیش یک شهر صنعتی بوده است. او به «فولاد جوهری» اصفهان، هند و شام اشاره کرد که نسبت آن به فولاد معمولی، مانند نسبت الماس به خرمهره بود؛ در حالی که امروز محصولات صنعتی ما از جنس “خرمهره” هستند نه “الماس”.
بهشتی صنعت ایران را در گذشته «صنعت کیمیاگرانه و شاعرانه» خواند که اجزا را به صلح می‌رساند و پیکره‌ای جدید خلق می‌کرد. او مهمترین خاصیت هنر ایرانی را «تصرف جوهری» دانست و افزود: «دانش و خلاقیت جزو لاینفک هنرمندان ایرانی بود.» او نمونه‌ای از ساخت محراب مسجد عمادی در کاشان در سال ۶۲۳ قمری، تنها دو سال پس از حمله مغول، را بیان کرد تا نشان دهد مغول‌ها نتوانستند به دانش و خلاقیت هنرمندان ایرانی خسارت وارد کنند.
ضرورت اتصال سنت به معاصرسازی و سلیقه‌سازی فرهنگی
مریم جلالی، معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی وزارت میراث فرهنگی، با تأیید صحبت‌های بهشتی، بر لزوم رهایی از توصیف‌های سطحی و رسیدن به تبیین عمیق در مورد صنایع دستی تأکید کرد. او بر اهمیت سه‌گانه بینش، نگرش و منش در مطالعات فرهنگی اشاره کرد که در گذشته در نظام شبکه‌ای میان هنرمندان و صنعتگران ما وجود داشته است.
جلالی تصریح کرد که صنایع دستی ایران، صنایع مستظرفه (بسیار ظریف) بوده است و باید ظرافت‌ها از مرز توصیف فراتر رفته و به مرز تبیین برسند. او از «خاموشی معنا» در دنیای امروز سخن گفت که تمرکز را به جای مصرف فرهنگی بر تولید گذاشته است. جلالی بر ضرورت سلیقه‌سازی تولیدات فرهنگی و اتصال دوره جدید و قدیم تأکید کرد. او معتقد است که هنر ایرانی سبک نداشته، بلکه آداب زندگی داشته که از انگاره‌های خانواده‌محور و زیرساخت‌های درهم‌تنیده برخاسته است.
ریشه‌های سنت و آینده هنر
محمدعلی رجبی، رئیس گروه صنایع دستی فرهنگستان هنر، در ادامه به ارتباط عمیق سنت با هنرهای صناعی پرداخت. او سه ویژگی عمده سنت را ریشه در قدیم، ریشه در زمان و باقی گذاشتن ناگفته‌ها برای آینده دانست. به گفته رجبی، تداوم هنرهای سنتی به این دلیل است که علم آن را از خداوند می‌گیرد و بنابراین در هر زمانی نو است و روی به حقیقت دارد.
رجبی انتقاد کرد که ما از «فتوت» جدا افتاده‌ایم و ریشه اصلی حقیقت را فراموش کرده و به مظاهر می‌پردازیم. او همچنین به نقش ریاضیات به عنوان واسط فرهنگ و تمدن اشاره کرد و ابراز تأسف نمود که بسیاری از هنرهای سنتی که از این بستر خلق می‌شدند، اکنون از بین رفته‌اند.
حمایت اقتصادی و بازاریابی برای صنایع دستی
محسن طباطبایی، معاون گروه اقتصادی مردمی با هلدینگ نیک‌اندیشان بازرگان پارسه، به کمبود نگاه اقتصادی و فرهنگی درست به این صنعت اشاره کرد. وی بر اهمیت انتقال دانش و تجربه پیشکسوتان به نسل جوان برای توسعه این صنعت تأکید کرد. شرکت پارسه در زمینه حمایت از تولید تا بازاریابی و فروش برای صنایع دستی فعالیت می‌کند. طباطبایی توضیح داد که دغدغه بازاریابی تولیدکنندگان، مانع از تمرکز صرف آن‌ها بر تولید می‌شود و گروه آن‌ها برای رفع این مشکل وارد عمل شده است.
گشایش نمایشگاه و تجلیل از هنرمندان
این همایش با سخنرانی‌هایی در خصوص خوشنویسی به خط تعلیق توسط غفور اسکندری سبزی و اجرای قطعه موسیقی توسط استاد مازیار حیدری (که در اولین همایش «کلک خیال‌انگیز» تجلیل شده بود) ادامه یافت.
در پایان مراسم، با حضور جمعی از مقامات فرهنگی و هنری، از ۱۲ هنرمند برجسته صنایع دستی در رشته‌های مختلف تجلیل شد. این هنرمندان عبارت بودند از: غفور اسکندری سبزی (خط تعلیق)، حسین تنکابنی (آرایه‌های معماری)، محمد ذهب صنیعی (زیورآلات سنتی)، ماشاء‌الله روزپور (هنگر و قفلساز رمزدار)، حسینعلی سعادتی‌راد (نوازنده کرنا و سُرنا)، مسعود شیشه‌گر (کاشی‌ساز)، حاج محمد قماش‌باف (نازک‌باف و پارچه‌باف)، حسن مشکین‌فام (پژوهشگر هنرهای سنتی، نقاش و موزه‌دار)، اسدالله مریم‌آبادی (خیمه‌دوز و پوش‌دوز)، سمیه اربابی (ملیله‌کار) و محمد سررشته (زرین‌فام).
این همایش با گشایش بخش کارگاهی هنرهای سنتی و صنایع دستی در رواق هنر فرهنگستان هنر به پایان رسید. این کارگاه تا ۳۰ خرداد ۱۴۰۴ (۲۰ ژوئن ۲۰۲۵) ادامه خواهد داشت و فرصتی برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد تا از نزدیک با فرآیند خلق آثار هنری آشنا شوند.